Vos rebrembi qu’eth dijaus 1 de març auem eth contròl deth “TÈMA 2, ERA SALUT”
de sociaus e naturaus.
Contròl de Sociaus e Naturaus
Leave a reply
Category Archives: Sociaus e Naturaus
Era dièta
1.- Era dièta
Era dièta son es aliments e begudes que prenem abituaument.
Era dièta entà que sigue salutosa, a d’èster equilibrada e sufisenta.
– Ua dièta equilibrada mos apòrte era quantitat adequada de cada nutrient.
– Ua dièta sufisenta apòrte era energia qu’auem de besonh. Quan se minge massa, pòt aparéisher era obesitat e quan minjam massa pòc, tanben podèm auèr problemes de salut.
Es mainatges e mainades an de préner proteïnes e calci entà créisher.
Es persones que hèn espòrt an de besonh préner aliments qu’apòrten energia.
2.- Recomanacions entà ua dièta salutusa
– Hèr cinc minjades ath dia, esdejoar, tà miei maitin, dinar, vrespalh e sopar.
– Préner aliments variats.
– Non abusar d’aliments premanits pr’amor qu’a còps contien fòrça sucres e greishi.
– Non préner massa sau.
Es aliments e es nutrients
1-. Es tipes de nutrients.
Es nutrients principaus son es grèishi, es idrats de carbòni, es proteïnes, es vitamines e es mineraus.
2.- Es grèishi.
Mos apòrten energia, se trapen en bodèr, enes productes lactics, era hèda e er òli. Tanben trapam grèishi enes embotits e bères carns.
Es aliments damb grèishi s’an de consumir tamb moderacion, pr’amor que pòden provocar obesitat e pòden provocar problemes en aparelh circulatòri.
Es grèishi mès salutosi son es d’origina vegetau com er òli d’oliva.
3.- Es idrats de carbòni.
Mos apòrten energia mès non tanta com es grèishi.
Se trapen en pan, ena pasta, er arròs, es truhes, es legums…
N’i a de doci en sucre, era mèu e era fruta.
Er Arriu Garona e es sòns Afluents
Es arrius son corrents d’aigua continus que desbòquen en mar o en ocean.
Er arriu mès importants dera Val d’Aran ei er Arriu Garona, que neish en Plan de Beret, passe per tota era Val d’Aran, arribe en França per Pònt de Rei e fin finau desbòque en Ocean Atlantic.
Un afluent ei un corrent d’aigua continu que desenvòquen en un aute arriu mès important.
Eth Lòc a on neish un arriu se ditz Neishement o Uelh.
Tot eth recorrut que hè er arriu se ditz Cors.
Eth lòc a on s’amassen es afluents damb er arriu se’n ditz Juhent o Junhença.
Eth lòc a on es arrius s’amassen damb era mar o er ocean sen ditz desbocadura.
Er arriu Garona, pren aigua de fòrça afluents pendent eth sòn pas pera Val d’Aran.
Uns des afluents mès importants der arriu Garona son:
Arriu d’Aiguamòg, Arriu Unhòla, Arriu Valarties, Arriu Nere, Arriu Salient, Arriu Jueu, Arriu Varradòs e Arriu Toràn.
Era Val d’Aran
Eth nòste Parçan,
Era Val d’Aran
Enes darreries deth sègle XII era Val d’Aran siguec dividida en tres parçans nomentats Terçons.
Mès entà deuant
se modifiquèc e se hèc ua division naua, en sies Terçons: Pujòlo, Arties e Garòs, Castièro, Marcatosa, Lairisa e Quate Lòcs. Toti aguesti Terçons èren dirigits peth Conselh Generau d’Aran.
En an 1970, era Val d’Aran se dividic en 9 Municipis:
Naut Aran: Salardú, Tredòs, Unha, Gessa, Arties, Garòs e Bagergue.
Vielha e Mijaran: Vielha, Arròs, Vila, Betlan, Gausac, Escunhau, Casarilh, Vilac, Betren, Casau, Aubèrt, Mont e Montcorbau.
Vilamòs.
Arres: Arres de Sus, Arres de Jos.
Bossòst.
Es Bòrdes: Es Bòrdes, Benós, Begós e Arró.
Les.
Bausen.
Canejan.
Era Val d’Aran ei era unica Val de Catalonha damb vessant atlantica, ei a díder es arrius dera Val d’Aran desenvòquen en Ocean Atlantic.
Er arriu Garona semble qu’ordene era Val, podem veir era vida des aranesi e araneses s’estructure ath torn d’aguest arriu, en tot formar fòrça pòbles ath sòn costat.
Ues caracteristiques pròpries dera Val son:
- Tucs punchenti.
- Vals en forma de U.
- Era Val d’Aran ei formada ath torn de dues cadies de montanhes, que configueren erasua forma..
- Eth tuc mès naut dera Val d’Aran ei eth BECIBÈRRI, damb 3.014 mètres..
Vocabulari.
Afluent: Arriu que uede es sues aigües en un aute arriu.
Arriu: Corrent continua d’aigua que va a desaiguar en un aute arriu, en un lac, mar o ocean.
Artiga: Val petita.
Cadia: Amàs de Montanhes.
Uelhs des arrius: Lòc a on neish un arriu.
Pala: Part laterau arribenta d’ua montanha.
Pè dera Montanha: Part mès baishadera montanha.
Serrada: Cadia de montanhes laçades entre eres.
Tuc: Era part mès nauta d’ua montanha.
(Activitats 1.3.2 dera pag.59, 1.3.8 dera pag.62 e Escriu es Terçons antics e naui dera Val d’Aran).